Język tybetański należy do niewielkiej grupy języków tybeto-birmańskich i nie jest podobny do żadnego z języków swoich sąsiadów. Tak, jak wielka jest różnorodność ludów zamieszkujących Płaskowyż Tybetański, tak wielka jest rozmaitość używanych przez nich dialektów, które często uniemożliwiają wspólne porozumienie. Mieszkańcy Lhasy żartują, że gdy do stolicy przyjeżdża ktoś z Amdo, to mogą oni zrozumieć jedynie liczebniki, powitanie (tashi delek) i mantrę Czenresiga (om mani peme hung).
Pismo tybetańskie jest alfabetyczne. Alfabet nosi nazwę KaKhaGaNga i składa się z 30 spółgłosek. Został on sprowadzony do Tybetu przez Thomiego Sambhotę, ministra na dworze króla Songcena Gampo i bazuje na indyjskim sanskrycie. Niektóre litery mogą być nadpisywane nad spółgłoskami (na przykład 5 samogłosek) zmieniając ich znaczenie. Inne mogą być używane jako prefiksy i sufiksy. Większość tybetańskich słów składa się z 1 lub 2 sylab. Konstrukcja prostego zdania to podmiot + dopełnienie + orzeczenie, przy czym orzeczenie zawsze jest na końcu zdania.
Podobnie jak inne języki azjatyckie, język tybetański ma całkowicie odmienną od języków europejskich strukturę i wymowę. W dużej mierze, to czy będziemy zrozumiani przez rozmówcę zależy od intonacji oraz modulacji. Wypowiedzenie choćby prostego zdania może być szalenie frustrujące. Nie pomaga nam również mnogość dialektów, o których wspominałam na początku. W różnych regionach to samo słowo wypowiadane jest w odmienny sposób.
JĘZYK PISANY
Pisany język tybetański w znacznym stopniu różni się od języka mówionego – jest on jak dowodzą polscy badacze klasycznego języka tybetańskiego A. Bareja-Starzyńska i M.Mejor, “w swej postaci klasycznej, językiem technicznym, w dużej mierze sztucznym, adaptacją języka mówionego w VII w. n.e. do [potrzeb] przekładu sanskryckiego kanonu buddyjskiego”.
Alfabet tybetański, który według rodzimej tradycji tybetańskiej został ułożony w 632 roku n.e. przez Thonmiego Sambhotę, należy do grupy pism indyjskich i prawdopodobnie został stworzony w oparciu o pismo indyjskie epoki Guptów. Tybetański alfabet zwany od pierwszych liter – KaKhaGaNga i składa się z 30 liter.
Poniżej alfabet tybetański w wersji dla dzieci. Coś jak nasze “abecadło z pieca spadło” 😉
PISMO TYBETAŃSKIE
Tybetański język pisany dzieli się na dwie główne kategorie Uchen i Ume.
Uchen
Charakterystyczną cechą psma Uchen jest “linia nagłówkowa” powyżej każdej litery, podobnie jak w sanskrycie Devanagari, dlatego Uchen jest często mylone z sanskrytem. Jest to najbardziej formalny styl, a jego kanciaste litery są łatwe do wyrzeźbienia w blokach drewnianych płyt drukarskich, jakich tradycyjnie używa się w Tybecie.
Ume
Tybetańska kursywa używana w korespondencji oraz życiu codziennym. Najbardziej dystynktywną cechą odróżniajacą od pisma Uchen jest brak linii nagłówkowej.
Wyróżnia się 6 wariantów tego pisma:
- Tsugring lub Druchen – tzw. styl długi, podstawowy styl, którego uczą się adepci tybetańskiej sztuki kaligrafii – charakteryzujący się silnie wydłużonym ku dołowi liternictwem. Jest fundamentem dla innych krojów pisma Ume.
- Tsugtung, czyli styl krotki kolejne stadium doskonalenia kaligrafii. Jesli uczeń doskonale opanował podstawowe formy i potrafił w pełni zachować dyscyplinę tego stylu pozwalano mu pisać na papierze, który w Tybecie był towarem luksusowym.
- Petsug stosowany jest głównie w tekstach religijnych, epickich, opowieściach oraz specjalnych rękopisach rytualnych. Nazywany jest także Khamyig lub Khamdri, które to nazwy odzwierciedlają fakt, ze z pisma tego korzystano także we wschodnich rejonach Tybetu – Amdo i Khamie. Styl ten znany jest ze swojej skrótowości -2 lub 3 słowa, lub też całe wyrażenie zostają połączone w jedno krótkie słowo.
- Tsugmakhyug jest bardzo zbiżony do stylu Tsugtung, ale jest mniejszy i bardziej zaokrąglony. Stylistycznie styl ten uważa się za pośredni miedzy formalną kaligrafią a pismem Khyug używanym w sytuacjach codziennych.
- Dru-tsa – ozdobny styl o długich, zgrabnych ekstrawaganckich liniach, stosowany w księgach o tematyce niereligijnej i ważnych dokumentach.
- Khyug – “szybkie litery” – styl nieformalny – powszechna forma stosowana do korespondencji i notatek.
Horyig
Osobnym stylem pisma jest tzw. pionowy styl Phags-pa – po Tybetańsku zwany horyig – czyli mongolskie litery. Zwany był także stylem pieczętnym poineważ wykorzytywano go do tworzenia osobstych pieczęci.
Jako ciekawostkę można tu jeszcze dodać, że rekord świata za najdłuższy zwój kaligraficzny należy do Dziamjanga Dordże Chakrishara, który stworzył zwój długości 163,2 m, zawierający 65000 tybetańskich znaków. Zawiera on modlitwy za XIV Dalajlamę ułożone przez 32 mnichów.
Jeśli chcę coś przetłumaczyć , na przykład tytuł utworu (komponuję muzykę) a w tłumaczu nie ma języka tybetańskiego , to jaki powinienem wybrać język bliższy tybetańskiemu? Kiedyś skomponowałem utwór ” W Tybecie ” i dałem tłumaczenie na nepalski ” Timbaaktu”. Nie jestem pewny, czy odpowiednie tłumaczenie. Obecnie mam utwór który zatytułowałem ” Dzieci Tybetu” i zastanawiam się właśnie jak przetłumaczyć. Podawane są języki :tybetański, chińsko – tybetański czy nawet tybetańsko – bhutan . Może prosić o wyjaśnienie? Będę wdzięczny. Komponując czasem utwory poświęcone Tybetu, robię odskocznię od mojego stałego stylu muzyki. Wspomniany utwór “Timbaaktu ” umieściłem w filmie pod tym samym tytułem , czyli ” W Tybecie ” angielski “In Tibet ” i można obejrzeć na YouTube na moim kanale Wojciech Jastrzębski lub Mysterious Soul
Niestety ani chiński, ani nepalski nie są bliskie tybetańskiemu. Najbliżej byłby dzongkha – język którym mówi się w Bhutanie, ale to też nie będzie 100% zgodności.